„Pomóż mi to zrobić samemu”
Maria Montessori na doświadczeniach dwóch francuskich lekarzy: M.G. Itarda i E. Séguina oparła nową ideę szkoły i wychowania. Uważała, podobnie jak E. Séguin, że pierwszym krokiem dziecka na drodze nauczania powinien być wkład w rozwój układu mięśniowego, potem nerwowego: od działania do idei, od rozwoju zmysłów do intelektu, a w końcu do rozwoju moralnego.
Po sukcesach Montessori związanych z pracą wychowawczą z dziećmi upośledzonymi umysłowo, w roku 1907 zaproponowano jej założenie i poprowadzenie w najuboższej rzymskiej dzielnicy św. Wawrzynca placówki wychowawczej dla dzieci zdrowych. W ten sposób powstał Dom Dziecięcy – miejsce pierwszego eksperymentu, w którym Maria Montessori stworzyła naukową metodę wychowawczą. W centrum rozważań Montessori znajduje się dziecko oraz okres dzieciństwa jako najistotniejszy etap w kształtowaniu się osobowości człowieka. Istota pedagogiki Marii Montessori polega na stwierdzeniu, że każde dziecko jest inne i powinno rozwijać się według stworzonych przez siebie indywidualnych planów rozwojowych. W planach tych zapisane są jego możliwości, kompetencje i umiejętności, umożliwiające mu naukę samodzielną i efektywniejszą.
Montessori wierzyła w ogromne możliwości dziecka i jego inteligencję. Zdawała sobie sprawę, że dziecko posiada ogromną potrzebę odkrywania, ciekawość, chęć poznania. Ta siła wewnętrzna, która umożliwia dziecku kształtowanie i kontrolowanie siebie, przez wiele lat była przedmiotem obserwacji Marii Montessori. W jej wyniku odkryła, że niezależnie od kraju i narodowości dzieci przechodzą te same etapy rozwoju i potrzeb.
Maria Montessori skoncentrowała się w trakcie swoich obserwacji na tym, czym dziecko jest zaintrygowane, co lubi robić i w jaki sposób rozwiązuje problemy. Doszła do wniosku, że nauczyciel powinien przejawiać entuzjazm i zachęcać dzieci do pracy, ale nie poprzez wykład, a przez obserwacje. Obserwowanie, na jakim etapie rozwoju znajduje się dziecko i ewentualna pomoc pozwalają dziecku rozwijać samodzielność. Rolą nauczyciela jest wskazywać dziecku jak korzystać z materiału dydaktycznego, wprowadzać i respektować zasady swobody wyboru, rodzaju, czasu, miejsca i formy pracy, zasady stopniowania i izolowania trudności, porządku, transferu, własnego działania i powtarzania, samokontroli i ograniczenia.
Maria Montessori duże znaczenie przypisywała „lekcjom słownym”. Jest to kluczowy moment pracy z pomocami, gdyż nauczyciel staje się tu pośrednikiem, łącznikiem pomiędzy pomocą rozwojową a dzieckiem. Poprzez te lekcje dziecko przyswaja pojęcia i nazwy tkwiące w pomocy. Lekcja taka ma zawsze podobny przebieg, a opiera się na trzech etapach:
1) faza nazwania – asocjacji (skojarzenie konkretu z nazwą),
2) faza przyporządkowania – ćwiczeń,
3) faza kontroli.
Wartościowy element montessoriańskiej pedagogiki stanowią „lekcje ciszy”. Ćwiczenia ciszy pomagają dziecku odnaleźć spokój. Kontrola ruchu, ruch medytacyjny i twórcza ekspresja ruchowa, powiązane wzajemnie z uspokojeniem są najlepszym sposobem do powstawania refleksji i możliwością uwewnętrzniania się. Lekcje i ćwiczenia ciszy mają duże znaczenie w wychowawczym rozwoju dziecka. Dzieci stają się spokojniejsze, zachowują się ciszej, łatwiej im się uczyć. Lekcja ciszy ułatwia nie tylko lepsze skupienie, bardziej efektywną pracę, ale pozwala dziecku na odkrycie swojego wnętrza. Służą temu między innymi krótkie ćwiczenia, oparte na wykonywaniu różnorodnych czynności bez wypowiadania słów. Głównymi zadaniami metody Marii Montessori są:
– uczenie przez działanie – dzieci zdobywają wiedzę i praktyczne umiejętności poprzez własną aktywność, w przemyślanym środowisku pedagogicznym, przy współpracy z nauczycielami,
– samodzielność – dzieci swobodnie wybierają rodzaj, miejsce, czas i formę pracy przy zachowaniu reguł społecznych; rozwijają indywidualne uzdolnienia i uczą się realnej oceny swoich umiejętności,
– koncentracja – dzieci ćwiczą dokładność i wytrwałość przy wykonywaniu konkretnych działań,
– lekcje ciszy – na nich dzieci uczą się współpracować w cichych zajęciach indywidualnych i grupowych,
– porządek – dzieci zdobywają umiejętność przestrzegania porządku w otoczeniu i swoim działaniu,
– społeczne reguły – dzieci zróżnicowane wiekowo są łączone w grupy, sprzyja to wymianie wzajemnych zdolności i umiejętności; uczą się one przestrzegać reguł: nie rań, nie niszcz, nie przeszkadzaj,
– obserwacja – jest kluczem dorosłych do poznania świata dziecka; nauczyciel z szacunkiem i uwagą obserwuje postępy i trudności dziecka, jest jego przewodnikiem,
– indywidualny tok rozwoju każdego dziecka – dziecko jest serdecznie przyjęte, znajduje uwagę i indywidualną opiekę nauczyciela; pracuje według własnego tempa i możliwości, podejmując zadania, do których jest już gotowe; podstawowym warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka jest właściwie przygotowane otoczenie, inspiruje je, które wspomaga w pełni harmonijny rozwój osobowości dziecka – sprawia, że czuje się ono szczęśliwe i radosne; szybko i chętnie się uczy.
Otoczenie
Aby umożliwić dzieciom rozwój, należało przygotować otoczenie, w którym miałyby swobodę wyboru materiałów, działań i odkryć. Możliwość swobody i poczucie wolności podczas zajęć ograniczono w pewnym stopniu normami w celu utrzymania porządku. Najważniejszymi elementami tego otoczenia są: wolność, porządek, kontakt z rzeczywistością i naturą – poprzez spacery i wycieczki, piękno (wszystko w sali musi być dobrze zaplanowane, doskonałej jakości i atrakcyjnie rozmieszczone) oraz materiały dydaktyczne. Zadaniem materiału dydaktycznego jest wspomaganie rozwoju dziecka, dlatego zwany jest materiałem rozwojowym. Jest tak przygotowany, rozmieszczony w sali i udostępniony dzieciom, że tworzy logicznie uporządkowaną całość programową. Umożliwia on w uczeniu się dziecka wyjście od doświadczenia i poznania zmysłowego. Służy nie tylko rozwojowi intelektualnemu, ale także kształtowaniu się osobowości.
Materiał Montessori
Oryginalny zestaw pomocy dydaktycznych zwany Materiałem Montessori posiada takie cechy jak:
– prostota, precyzja i estetyka wykonania,
– uwzględnienie zasady stopniowania trudności,
– dostosowany do potrzeb rozwojowych dziecka,
– budzenia ciekawości i zainteresowań dziecka,
– przechodzenie od materiału konkretnego do bardziej abstrakcyjnego,
– konstrukcja umożliwiająca samodzielną kontrolę błędów,
– logiczna spójność ogniw ciągów tematycznych,
– ograniczenie – dany rodzaj występuje tylko raz, w jednym egzemplarzu.
Materiał Montessori można podzielić na:
– materiał niezbędny do ćwiczeń dnia codziennego – związany z troską o siebie i otoczenie. Pozwala na zdobycie niezależności i wdrażaniem do samokontroli. Uczy koncentracji i pomaga kształtować nawyki związane z przygotowaniem miejsca pracy i utrzymywaniem porządku. Są to takie aktywności jak: przelewanie, zapinanie, prasowanie, polerowanie, układanie bukietów, nakrywanie do stołu, wyciskanie soku, pranie, szorowanie, zamiatanie, itp.
– materiał sensoryczny – służący wszechstronnemu kształceniu zmysłów. Dzieci poprzez ćwiczenia z nim doświadczają różnorodności rozmiarów (wielkość, długość, grubość), kształtów, kolorów, faktur, wag, zapachów, smaków, ciśnienia i ich powiązań. Poznają wiele pojęć związanych z doznaniami płynącymi przez zmysły, uczą się je nazywać i różnicować. Wyrabiają w sobie świadomość istnienia ładu i harmonii w otoczeniu.
– materiał językowy – służący poznawaniu mowy i słowa pisanego. Wzbogaca słownictwo dziecka, uczy właściwego używania języka mówionego. Pozwala na naukę czytania i pisania, gramatyki, a także pracy z tekstem. Rozbudza zainteresowanie słowem, a także pozwala na właściwe kształtowanie pracy dłoni przy pisaniu.
– materiał do matematyki – jego konstrukcja poprzez izolację poszczególnych pojęć i działań pozwala na właściwe i zgodne z indywidualnym tempem rozwoju dziecka przechodzenie od konkretu do abstrakcji. Daje możliwość poznania arytmetyki i geometrii, istoty działań i zależności w systemie dziesiętnym.
– materiał tzw. wychowania kosmicznego – ( biologii, geografii, astronomii, historii i innych dziedzin wiedzy) – pomaga dziecku zrozumieć i poznać świat, którego jest częścią. Wychodzi od ogółu do szczegółu, dając najpierw ogląd całości ( np. pojęcie ląd – woda) i stopniowo przechodząc do informacji szczegółowych ( np. półwyspy czy jeziora na mapie Polski). Daje szeroko rozumianą wiedzę o świecie i zjawiskach w nim zachodzących, budując poczucie bycia jego ważną częścią i ponoszenia za niego odpowiedzialności.
Materiały dydaktyczne Marii Montessori są estetyczne, precyzyjnie wykonane i trwałe. Dzięki tym pomocom możliwe jest samodzielne wykonywanie różnych zadań i doświadczeń, w myśl zasady, że jedyną drogą rozwoju dziecka jest jego własna praca. Konstrukcja pomocy umożliwia zazwyczaj samokontrolę i korektę błędu. Materiały dydaktyczne uwzględniają zasadę stopniowania trudności i są dostosowane do potrzeb rozwojowych dziecka.
Rola nauczyciela
Środowisko dziecka powinno być przygotowane przez mądrego i wrażliwego nauczyciela, który także jest jego częścią. Nauczyciel będzie wspomagał samodzielne wysiłki dziecka, wnikliwie i systematycznie obserwować dziecko i jego działanie, by niczego nie przeoczyć, zwłaszcza pojawienia się okresu krytycznego, by dostrzec, które dziecko potrzebuje wsparcia i pomocy. Powinien przy tym stale pamiętać, że podstawą zajęć w klasach Montessori jest samodzielna praca dziecka. Wspierana jest ona indywidualną pomocą nauczyciela tylko wtedy, kiedy to rzeczywiście konieczne i zgodne z dewizą: „pomóż mi to zrobić samodzielnie”. Nauczyciel ma stworzyć warunki do podejmowania aktywności i wspierać działania dziecka bez nadmiernego narzucania się. Może używać pochwał i innych społecznych wzmocnień. Jednakże powinien być ostrożny w ocenach odnoszących się do pracy dziecka, ponieważ ważne jest, aby rozwijało się u niego poczucie satysfakcji z samej pracy, a nie z aprobaty nauczyciela czy innych osób. W żadnym wypadku nie może interweniować, gdy dziecko popełni błąd w czasie wykorzystywania materiałów, ponieważ zakłócałby proces sprzężenia zwrotnego. Powinien się też powstrzymywać od interwencji, kiedy dziecko zaczyna poznawać nowe sposoby użycia materiałów, jeśli tylko są one zgodne z celami ich przygotowania.
Przesłaniem Pedagogiki Montessori jest hasło: „Pomóż mi zrobić to samemu” – jest to swoisty apel dziecka, skierowany do dorosłego. Sformułowanie tego hasła, dokonane przez samą Marię Montessori, należy uznać za kwintesencję jej przemyśleń pedagogicznych. Wskazuje ono na prawo dziecka do dążenia do samodzielnego i nieskrępowanego rozwoju, w warunkach właściwej pomocy nauczyciela. Pedagogika Montessori daje dziecku szansę wszechstronnego rozwoju fizycznego, duchowego, kulturowego oraz społecznego; wspiera jego spontaniczną i twórczą aktywność. Przy pomocy zmysłów, dziecko przyjmuje informacje z otaczającego go świata i przygotowuje się do samodzielnego, aktywnego i świadomego życia.
Bibliografia:
1. A. Albinowska, R. Czekalska, A. Gaj, B. Lauba, J. Matczak, A. Piecusiak, J. Sosnowska „Odkryjmy Montessori raz jeszcze…”. Program wychowania przedszkolnego.
2. Gabriela Badura-Strzelczyk „Pomóż mi policzyć to samemu. Matematyka w ujęciu Marii Montessori od lat trzech do klasy trzeciej”.
3. Sabina Guz „Metoda Montessori w przedszkolu i szkole”.
4. Małgorzata Miksza, „Zrozumieć Montessori”.
5. Barbara Surma „Pedagogika Montessori – podstawy teoretyczne i twórcze inspiracje w praktyce”.
6. Barbara Stein, „Teoria i praktyka pedagogiki Marii Montessori w szkole podstawowej”. 7. Magdalena Szuksta, Maria Mendel, „Współczesne tendencje w nauczaniu inspirowane metodami M. Montessori, C. Freineta, R. Steinera”.
8. „TRENDY, uczenie się w XX wieku” Internetowy magazyn CODN nr 3/2005. Opracowanie: Jarosław Jordan.